Diyarbakır'ın etnik yapısı

Diyarbakır ilimiz Güneydoğu Anadolu Bölgesinde bulunur. Hem tarihi hem de kültürel olarak bölgedeki en önemli merkezlerin başında gelmektedir. 

Diyarbakır'ın etnik yapısını anlattığım video aşağıdadır. Dilerseniz buradan izleyebilir ve abone olabilirsiniz. 

https://youtu.be/CXOMzihxbIw?si=uAhFLws--bnEjt6L

Diyarbakır ilimizin etnik yapısını anlatmaya başlamadan önce nüfusundan bahsedelim

Diyarbakır'ın son açıklanan verilerde nüfusu 1.818.133'dür. Bu nufus ile Türkiye'nin en kalabalık 12'nci şehri konumundadır. Güneydoğu Anadolu Bölgesinde de Şanlıurfa ve Gaziantep illerinden sonra üçüncü en kalabalık şehirdir. 

Diyarbakır ilinde yaşayan insanların memleketlerine de bakalım. 1.541,053'ü Diyarbakır kütüğüne bağlı insanlardır. Diyarbakır bölgede gelişmiş bir şehir olduğu için etraftaki illerden fazlaca göç de almıştır. Diyarbakır'da Mardinli 88 bin, Bingöllü 34 bin, Şanlıurfalı 27 bin, Batmanlı 17 bin,  Elazığlı 14 bin,  Siirtli 6 bin, Muşlu 5 bin, Adanalı 4 bin ve Adıyamanlı 4 bin kişi yaşamaktadır. 

Diyarbakır ilimiz geçmişte birçok medeniyetin yönetiminde bulunmuş. Persler, Araplar, Kürtler ve son olarak da Türkler.

AKKOYUNLU DEVLETİ'NİN BAŞKENTİ

Osmanlı Devleti'nden önce Türkmen Akkoyunlu Devleti'nin başkentliğini yapmıştır.  İşte bu devirler döneminde cereyan eden olaylar bugün en çok tartışılan tarihi olayların cereyan ettiği dönemdir. Şah İsmail ile akraba olan Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan şehrin en önemli simgelerindendir. 

OSMANLI/SAFEVİ ÇATIŞMASI

Şehirde o dönem kalabalık olarak yaşayan Türkmen Alevilerin çoğu Osmanlı-Safevi çekilmesinden dolayı İran'a göç etmiş. Onların yerine de Safeviler ile anlaşamayan onlarca Kürt Aşireti bölgeye getirilmiştir. İdris-i Bitlisi Kürt Aşiretlerine önderlik yapmış ve Türkmen Aleviler ile de çatışma ve buna bağlı ölümler olmuş.

Bugünki etnik yapının temelleri o dönem atıldığı için Osmanlı-Safevi çatışması ve katşılıklı mezhebe bağlı göçlerden bahsetmek gerekirdi. O dönem gerçekleşen göçler hem İran'ın hem de Türkiye'nin Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgesinin etnik ve mezhep yapısını büyük oranda değiştirmiştir. 

CUMHURİYET ÖNCESİ DURUM

Cumhuriyet kurulmadan önce şehirde Ermeni, Süryani, Keldani, Ezidi, Yahudi gibi gruplar da vardı. Bunlar içinde en kalabalık olanı Ermeniler idi. Özelikle şehir merkezinde Gayri Müslim nüfusu kalabalık idi. Hatta 1880'li yıllarda şehir merkezindr gayr-i müslim nüfusu daha fazla idi.

1870-1871 yılında yapılam sayımda toplam 21380 kişi şehir merkezinde yaşıyor. Bunun 9904'ü İslam geri kalan ise Ermeni, Süryani, Keldani, Yahudi gibi farklı gayr-i müslim halka mensuptu. Bu da yüzde 50'nin çok az üstünde gayr-i müslim nüfus yapar. İslam olarak yazılan nüfusun neredeyse tamamı Türklerden oluşmaktadır. Az bir kısım Kürt ve Arap da yaşamaktaydı. 

GÜNÜMÜZDE DİYARBAKIR

Bugün Diyarbakır ilimizin etnik yapısına bakarsak Kürt nüfusun her anlamda baskın nüfus olduğunu görürüz. Kürt nüfustan sonra Zazalar ikinci sırada yer almaktadır. Zazalardan sonra ise Türkler üçüncü sırada yer alır. Çok az sayıda Arap nüfusu da Diyarbakır'da yaşamaktadır. 

KÜTÜK NÜFUSU

Kütük nüfusunda da Kürtler Diyarbakır genelinde çoğunluktur. Türk nüfusu kütük nüfusuna bakarsak Zazalardan daha fazladır. Türkler genel manada şehirden göç ettiği için Zazalar günümüzde ikinci sırada yer almaktadır. Ayrıca Diyarbakır'da diğer illerin aksine Zazalarda bir Kürtleşme süreci oluşmuştur. Bingöl ve Elazığ Zazaları ile hem siyasi anlamda hem de köken konusunda oldukça farklı konumdalar. Özellikle Lice ilçesinde yaşayan Zazalar kendilerine Kürt demektedirler.

Merkezin etnik yapısı

Diyarbakır merkez büyümeye başlamadan önce Türk nüfusun çoğunluk olduğu bir yer idi. 1927'den 1965'e kadar yapılan anadil sayımlarında şehir merkezinde Türklerin çoğunluk olduğu görülmemektedir. Şehrin hemen dibindeki Alevi ve Sünni Türkler de bu nüfusu az da olsa besliyordu. Hatta Balkan Göçmeni Türkler de bu nüfusa ek olarak hem Bismil ilçesine hem de Diyarbakır merkezin hemen dışına kalabalık olarak yerleştirildi. 

KÖYDEN KENTE GÖÇ VE TERÖR

Köylerden kentlere topyekün göçlerin başlaması ve terör olaylarının cereyan etmesi ile değişim başladı. Şehire gelen yüzbinlerce Kürt köylüsü etnik yapıyı komple değişti. Terör olayları ve eğitim sebebi ile de Türk köyleri şehri terk edince şehirde Türk nüfus oranı da oldukça azaldı. Şehir tam bir Kürt çoğunluklu şehir halini aldı. Saddam döneminde gelen Kürt göçmenler de şehrin dengesini bozdu. Şehirli Türklerin çoğu da bu dönemde şehri terk etti. 

1927 ANADİL NÜFUS SAYIM SONUÇLARI

1927 Anadil nüfus sayımı sonucuna göre Diyarbakır'da 56 bin kişi Türkçe, 132 bin kişi Kürtçe, 2 bin kişi Arapça, bin kişi de Ermenice konuşuyordu. Bu da şehir genelinde %28 civarı bir Türk nüfusu olduğunu gösterir. Daha sonradan kalabalık halde gelen ve 7 civarı belde ve köy kurulan Bulgaristan Göçmeni Türkler bu nüfusa eklenince 1965 sayımında Türklerin nüfusa oranı %49 civarına kadar çıktı. 

Türkler Diyarbakır merkezinde ve Ergani ilçesinde çoğunluğu, Çermik ilçesinde de nüfusun 3 te birini oluşturuyordu. Kürtler ise merkez ilçenin köylerinde çoğunluk, Silvan, Lice ve Kulp ilçelerinin de merkez ve köylerinde çoğunluğu oluşturuyordu. Bugün bu ilçeler bölünüp çoğaldı. Bismil, Eğil, Dicle, Kayapınar, Yenişehir, Sur, Bağlar, Çüngüş, Hani, Çınar, Kocaköy, Hazro gibi ilçeler de ortaya çıktı. 

BUGÜNKİ ETNİK YAPI

Bugün Diyarbakır'da Türklerin çoğunluk olduğu tek ilçe Çüngüş ilçesidir. Burada da Zaza nüfusu ile yakın oranda bir nüfusa sahiptir. Dicle, Çermik ve Hani ilçelerinde Zazalar çoğunluktur. Kürtler ise geri kalan tüm ilçelerde çoğunluktur. Hazro, Kayapınar,  Bağlar, Yenişehir, Ergani, Bismil, Sur, Silvan, Çınar, Kulp, Lice, Eğil, Kocaköy ilçelerinde Kürtler çoğunluktur. 

DİYARBAKIR'DA TÜRK NÜFUSU

Diyarbakır merkezinde kütük nüfusu olarak ciddi bir nüfus vardır. Şehir merkezinin olduğu tüm ilçelerin kütüklerinde en az %25 Türk nüfusu mevcuttur. Şu an şehir merkezinde yapılan anketlere ve saha çalışmalatına göre%12 ile%15 arası bir Türk nüfusu halen daha mevcut. 

Ergani ilçesinde geçmişte%70 civarı Türk nüfusu bulunurken bugün Türk nüfusu %25 civarlarına düşmüştür. İlçe merkezinde ve köylerinde Türkler çoğunluktaydı. 1927 sayımında ilçede 14 bin 373 kişi Türkçe, 4 bin 645 kişi ise Kürtçe anadiline sahip idi. Bugün ise hem ilçe merkezinde hem de köylerde Türk nüfusu azınlık durumdadır. 10 civarı köyde Türkler çoğunluk durumda. Armutova, Bahçekaşı,  Çakartaş, Giraylar köyleri en bilindik Türk köyleridir. Çoğu köyde halen daha Türk nüfusu mevcut ama azınlık durumundadır. 

Çermik ilçesinde geçmişte ilçe merkezinde Türkler çoğunluk idi. Köylerde de ciddi Türk nüfusu vardı. Ergani ilçesindeki Türk köyleri ile bu köyler komşuydu. Buradaki Türk nüfusu da aynı akıbeti yaşadı. İlçe merkezinde Türk nüfusu halen daha mevcut ama çoğunluk Zazadır. Ünlü Türkçü yazar Ziya Gökalp Çermikli bir Türkmendir. 

Çüngüş ilçesinde Türkler ilçe merkezinde çoğunluktur. Köylerde ise Zazalar çoğunluk durumundadır. İlçede birkaç tane köyde de Kürt nüfusu vardır. 

Türkmen Aleviler

Diyarbakır genelinde 14 Türkmen Alevi köyü vardı. Bunların çoğunda bugün Kürtler yaşamaktadır. Özellikle diyarbakır merkezdeki Türkmen Alevi köylerinde sadece Kürtler yaşamaktadır. Bazı köylerdr birkaç hane belki kalmıştır. Bu köylerin sadece mezarlıklarında Türkmen Alevileri çoğunluktur. Havacı, Büyükkadı, Küçükkadı köyleri merkeze bağlı Türkmen Alevi köylerinin başlıcalarıydı. 

Bismil ilçesinde merkezi oluşmasına sebep olan köy Ulutürk köyüdür. Burası çok eski bir Türkmen Alevi köyüydü. Yani ilçe kurulurken Türkmenler sadece yaşıyordu diyebiliriz. İlçede bugün Türkmenhacı, Eliaçık, Güroluk,  Kanberli, Köşk,  Seyithasan köyleri Türkmen Alevi köyleridir. Bu köylerden bazıları tamamen Kürtleşmiştir. Mezheplerini kaybeden de olmuştur. 

DİĞER İLÇELER

Çınar, Dicle ve Eğil ilçelerinde de ortalama 3 ile 4 köy arası Türk nüfusu bulunmaktadır. Dicle ilçesindeki Türkler köylerinde yaşamaya devam ederken diğer Eğil ve Çınar ilçesinde yaşayanlar genelde köylerini terk etmiştir. İlçe merkezi veya şehir dışına taşınmışlardır. 

Göçmen

Bismil ilçesine bağlı Aşağısalat, Çöltepe, Yukarı Salat köyleri ile Ambar Beldesi Bulgaristan Göçmeni Türkler için kurulmuştur. Buradaki Türklerin çok azı Bismil ilçesinde kalmıştır. 

Sur ilçesinde de Bulgaristan Göçmeni Türkler için yerleşimler kurulmuştur. Bunlar Bağıvar Kasabası, Köprübaşı köyü ve Tavuklu köyüdür. Buradaki Türkler de genelde Diyarbakır merkeze ve Batı illerine göç etmiştir. 

Kürtleşen Türkmenler

Diyarbakır'a Adana Kozan tarafından Osmanlı tarafından yerleştirilrn Türkmenler ve Avşarlar bugün genel olarak Kürtçe konulmaktadır. Kendileri aslında Türkmen olduklarını da söylemektedir. Bu insanlar içinde özellikle köylerde olanlardan kendini koruyanlar mezhepleri farklı olduğu için Türkmen Aleviler olmuş. Ünlü şair ve yazar Yaşar Kemal'in yazısı Kürtleşen bu Avşar ve Türkmenlerin üzerine daha fazla çalışma yapılmasıma sebep olmuştur. 

Bunun yanında Siverek'te de bulunan Türkan aşireti Diyarbakır'da da yaşamakta. Burada yaşayan Türkanlar Kürtçe konuşmaktadır. Siverek'te yaşayanların aksine buradaki Türkmenler arasında Türklük bilinci oldukça düşüktür. 

GENEL BAKIŞ

Diyarbakır'da Kürtler, Türkler ve Zazalar üç ana unsurdur. Geçmişte şehir merkezi ve Ergani ilçesinin ekserisi Türk iken bugün ikisinde de Kürtler çoğunluk olmuştur. Kürtlerin doğum oranlarının fazlalığı, terör olayları, Türklerin şehirli bir nüfus olması süreç içerisinde Türk nüfusunu oldukça azalttı. 1965 yılında neredeyse şehrin yarısı Türklerden oluşurken anlattığımız sebeplerden dolayı şehirde tahmini olarak%12-15 arası bir Türk nüfusu kaldı. Bu arada şehirde yapılan saha çalışmalatında kendisini Türk-Kürt melezi olarak tanıtan nüfus sayısı Kürtlerin çoğunluk olduğu illerin hepsinden daha fazladır. Diyarbakır'da %5 civarı nüfus kendine hem Türk hem de Türk olarak adlandırmaktadır. 

Günümüzde Diyarbakır'da Türk nüfusu azalmış olsa da 2 milyon 427 olan kütük nüfusu içinde en az %25 Türk nüfusu bulunmaktadır.