Basmacı Hareketi hakkında Türk insanının çok fazla bilgisi yoktur. Genel olarak Enver Paşa'nın Türkistan'da çarpışıp Şehit edildiği olayı bilir. 

Basmacı Hareketi Türkistan coğrafyasında Rus egemenliğine karşı ayaklanan bölgenin önde gelen Türk Beyleridir. Kendilerine de Basmacı demezlerdi. Bölgede kendilerine Korbaşılar Hareketi denirdi. Basmaci Hareketi Türkmenistan, Kırım ve Başkurdistan'da Rus egemenliğine karşı baskın hareketleri düzenleyenlere verilen genel addır. Basmacılar Rus Memurlarının mallarını, hazine mallarını yağmalar ve halka dağıtırdı. Yapılan baskınlar eşkıyalık değildi, tamamen bölge insanının desteğini almıştı. Hatta bazı Türk Aşiretlerinin tamamı bu hareketin içerisinde olmuştur. 

Basmacı hareketine katılan kişilerden bazıları Bolşevik İhtilalinden önce de Baskın yapan kişiler bu hareketin içindeydi. Bunu da örnek göstererek Ruslar bu hareketi haydut bir hareket olarak dünyaya göstermeye çalışmıştır. Ancak Basmacı Hareketindekiler kendilerine hiçbir zaman Basmacı dememiştir. Türkistan Azatlığının Askerleri, vatan müdafacıları ve de İslam askerleri tabirlerini kullanmışlardır. 

Basmacı Hareketinin sloganı tıpkı Atatürk'ün Türkiye Türklerindir sözü gibi 'Türkistan, Türkistanlılarındır' diyerek Rus işgaline boyun eğmemeyi şiar edinmişlerdir. Türkistan'ın bağımsızlığı için mücadele etmişlerdir. O zaman verilen mücadele işe yaramamış olsa da bugün Türkistan'ın bir kısmı Türk egemenliğindedir. Doğu Türkistan Çin işgalinde, Güney Türkistan da Afganistan sınırları içerisindedir. 

Basmacı hareketi 1917 yılında ki Bolşevik Devriminden sonra Türkistan'da örgütlendi Basmacı Hareketi 1918 yılında Korbaşı Ergaş’ın liderliğinde Hokand şehrinde başladı ve kısa zamanda diğer bölgelere de yayıldı. Hokand’da üç gün içinde Ruslar tarafından 10.000’den fazla Türkistanlı öldürüldü. 1918’de kırktan fazla korbaşının  önderliğinde yapılan mücadelelerde ayaklanmalar Fergana vadisine yayıldı. Bu bölgede Ruslar’la birlikte hareket eden Ermeniler 180 köyü ateşe verdiler ve yaklaşık 20.000 kişiyi öldürdüler. Ermenilerin Türk düşmanlığını burada da görebiliyoruz. Anadolu'da, Karabağ'da, Türkistan da katliamı kendileri yapmasına karşın hep kendileri mağdurmuş gibi davranmıştır. 

Basmacılar ile Kızıl Ordu arasında çok kanlı savaşlar oldu. Fergana vadisinde Mehmed Emin Beg, Şîr Muhammed Beg, Nur Muhammed Beg, Hal Hoca ve Korbaşı Parpi gibi liderlerin emri altındaki mücahidler zaman zaman Sovyet ordusuna kayıplar verdirdiler ve mücadelelerini 1921’e kadar sürdürdüler; hatta bölgenin lideri Mehmed Emin Beg 1919’da geçici bir Fergana hükümeti kurduysa da 7 Mart 1920’de Sovyetler’e teslim olmak zorunda kaldı. Yerine geçen Şîr Muhammed Beg de Sovyetler’e boyun eğmedi, 3 Mayıs 1920’de geçici bir Türkistan hükümeti kurarak komşu devletlerle münasebet kurmaya çalıştı. Bu arada 31 Mayıs’ta kardeşi Nur Muhammed’i Afganistan’a elçi olarak gönderdiyse de Kızıl Ordu Hîve Hanlığı’nı ve Buhara Emirliği’ni işgal etti. Sovyet Rusya’nın buralarda merkeze bağlı halk cumhuriyetleri kurdurmasına rağmen halk millî mücadeleye devam etti.

Basmacı Hareketine ilerleyen zamanlarda Enver Paşa'da katıldı. 8 Kasım 1921'de Basmacı Hareketinin başına geçtikten sonra Ruslar ile verilen mücadelelerde fazlaca başarılar sağlandı, Ruslara çok fazla kayıp verdirildi. Hatta 19 Nisan 1922'de Ruslar barış istemek zorunda kaldı. Enver Paşa Barış teklifine Rusların Türkistan topraklarını terketmesi sonucu gerçekleşebileceğini söyleyerek reddetmiştir. 

Tam da bu zamanlarda Semerkand Şehrinde Türk Müstakil İslâm Cumhuriyeti kurulmuştu. Uzun yıllar Türkistanı işgal etmek isteyen Ruslar daha da saldırganlaşıp taarruza geçmiştir. 1922 yılındaki bu genel taarruzda Basmacı Liderleri birbirinden ayrılmak zorunda kalmıştır. Ve bunun neticesinde de kurulan hükümet dağıldı. 

Şîr Muhammed Beg Afganistan’a geçti, diğer liderlerden Muhyiddin Beg öldürüldü, Canı Beg de teslim oldu. 4 Ağustos 1922’de Belcuvan’a giren bir Sovyet birliğine karşı Enver Paşa yakın çarpışmaya girmiştir. Savaş meydanında çarpışırken Rusların Makineli tüfek saldırısında şehit oldu. 

Enver Paşa'nın şehit olmasından sonra Basmacı Hareketi hemen sonlanmadı. Ancak bu tarihten sonra çatışmalar genel olarak Rus üstünlüğünde geçti. Basmacı Hareketinde olanlar ve destek verenler ya hapislere atıldı ya da öldürüldü. Kızıl Ordu Basmacı Hareketine karşı daima teyakkuzda oldu. Basmacı Hareketi 1924 yılında ikinci devresine geçti. Bu tarihten sonra 1935 yılına kadar ara ara çarpışmalar gerçekleşti. Türkistan'ın bağımsızlığı için mücadele edenler silah buldukça mücadelelerini sürdürdü. Ancak teçhizat bakımından çok eksik kaldılar. Silah yardımı da alamadıkları için Rusların galibiyeti kaçınılmaz oldu. 1935 yılında bu hareket Ruslar tarafından kesin olarak bitirildi. 

Basmacı Hareket Türkistan'ın bağımsızlığı için çalışan herkese ilham kaynağı olmuş bir harekettir. Turan birliği için yapılmış silahlı mücadele olduğunu söyleyenlerde fazladır. 

Kaynakça: TDV İslam Ansiklopedi'nin internet sitesinden de faydalanılmıştır.